Տոն Սուրբ թարգմանիչներ Սահակի և Մեսրոպի
Սուրբ Սահակ Հայրապետ
Երկար են Ս. Սահակի կյանքը և գործերը, լցված իրադարձություններով և հետաքրքիր դրվագներով, պիտի աշխատենք հնարավորինս հակիրճ լինել, ավելի կենտրոնանալով նրա սրբազան անձի և արդյունաշատ գործերի վրա:
Նա որդին է Ներսես Հայրապետի և Սանդուխտ Մամիկոնյանի. 5-րդ և վերջին արու շառավիղը Ս. Գրիգոր Լուսավորչի: Նա ծնվեց Կեսարիայում 348 թ.-ին՝ իր ծնողների ուսումնառության ընթացքում: 2-3 տարեկան հասակում մորից որբանալով, իր մանկությունը անց է կացնում Տարոնում՝ Մամիկոնյանց տանը, տատի մոտ: Այդ ընթացքում նրա հայրը՝ Ներսես Պարթևը, Կեսարիայում և Բյուզանդիայում բարձրագույն կրթություն էր ստանում: Ինքը, նույնպես, հետևեց հորը՝ իր կրթությունը նույն քաղաքներում ստանալով: Տիրապես հմտացավ հունական լեզվի և դպրության մեջ:
Իր նախապատմիչը՝ Փարպեցին, գրում է. «Շատ հույն գիտնականների մոտ երկար դասաժամեր էր անցկացում՝ կատարելապես հմտանալով երգեցողության տառերին (երաժտական արվեստին), հռետորական հորդ ատենաբանության և մանավանդ փիլիսոփայության արվեստին»:
Սահակը տիրապետում էր նաև ասորերենին, որը երկրորդ լեզուն էր ծեսերի և կրոնական գիտելիքների առումով, ինչպես նաև տիրապետում էր պարսկերենին, որը Հայաստանի մեծագույն մասի և հատկապես արևելյան մասի պաշտոնական լեզուն էր:
Սահակն էլ ամուսնացած էր և մեկ դուստր ուներ՝ Սահականուշը, որն ամուսնացել էր Համազասպ Մամիկոնյանի հետ և Սահակին պարգևել երեք արու թոռներ, որոնցից նշանավորագույնն էր Վարդան Մամիկոնյանը՝ ապագա մեծ նահատակը և հերոսը:
Թվում է, որ Սահակի կինը վաղ է մահացել, կամ փոխհամաձայնությամբ բաժանվել են, որովհետև Խորենացին հաստատում է, որ Սահակը խստակրոն, ճգնողական կյանք էր վարում և իր շուրջը հավաքել էր շուրջ վաթսուն աշակերտներ, «որոնք խարազանազգեստ, երկաթակիր (բնագրում՝ երկաթապատ), բոկոտն այրեր» էին: Շրջում և ապրում էին նրա հետ «մշտնջենավոր պաշտամունքներով» (Խորենացի Գ. Գլուխ ԽԹ):
Խոսրով Գ թագավորի նախաձեռնությամբ, 387 թվականին, ընտրվում է Հայոց Կաթողիկոս: Երբ Պարսից թագավորը վերջինիս գահընկեց արեց նրա հաստատած Կաթողիկոսն էլ պաշտոնանկ համարվեց: Սահակը ստիպված եղավ անձամբ գնալ Տիզբոն, որտեղ էլ բացառիկ ընդունելության արժանացավ և մեծ ձեռքբերումներով, այդ թվում իր պաշտոնի պետական ճանաչումով և գահընկեց արված արքայի փոխարեն նրա եղբոր՝ Վռամշապուհի, որպես թագավոր հաստատումով, վերադարձավ հայրենիք:
Հաջորդեց տասնհինգ տարիների խաղաղ շրջան, երբ երկու մեծ հոգիների՝ Սահակ Հայրապետի և Մեսրոպ Վարդապետի լծակցությամբ, տեղի ունեցավ մեր պատմության կարևորագույն դեպքերից մեկը՝ Հայոց գրերի գյուտը և Հայոց դպրության սկզբնավորումը: Որքանով որ կարևոր էր Մեսրոպ Մաշտոցի Հայ Այբբենարան ունենալու և այն գործնականապես գտնելու սկզբնագաղափարը, նույնքանով էլ կարևոր էր Ս. Սահակի դերն այն հորինելու և կազմակերպելու մեջ: Խորենացին վկայում է, որ «Մեսրոպը հայ նշանագրերի խնդրով Սահակի մոտ եկավ և նրան շատ ավելի պատրաստակամ գտավ», օր առաջ Հայոց գրերը գտնելու մեջ: Իսկ Փարպեցին հաստատում է, որ Մեսրոպը «հունական ճշգրիտ աթութաների (գրերի, տառերի) գաղափարի մասին հաճախակի հարցեր տալով շատ բաներ էր սովորում Սուրբ Սահակ Կաթողիկոսից:
Իսկ Օրմանյանը եզրակացնելով ասում է. «Մեսրոպը իր շրջագայության ժամանակ ինչ որ կարողացավ գտնել… բոլորն էլ հավաքեց, բերեց և Սահակի գերագույն դատին հանձնեց, և Սահակի մատնացույց արած ուղղություններով և նշած կատարելագործություններով է, որ հայկական այբուբենը իր վերջնական թվային արժեքն ու կարգը, ձևն ու հանգը (ձայնական արժեքը) ստացավ և գերագույն հեղինակությամբ հաստատվեց» (Ազգ. Էջ 276)
Սահակի հավաքած 60 աշակերտները և Մեսրոպի 40 աշակերտները, երբ արդեն իսկ չափահաս էին և հմուտ հույն և ասորի դպրությունների մեջ, հայ այբուբենով դաստիրակված առաջին խմբերը եղան: Սրանք առաջին ուսուցիչները եղան, որոնք Սահակի և Մեսրոպի առաջնորդությամբ, ուսուցումներով և ուսուցչապետությամբ հայ գրչության առաջին ուսուցիչները եղան, սկիզբը դնելով Վաղարշապատից, որն էլ հայերեն լեզվով և գրով ուսուցման առաջին օրրանը լինելու պատվին արժանացավ:
Ս. Գիրքը հայերեն լեզվով կարդալու ցանկությունը և գաղափարը հայ գրերի գյուտի առաջին շարժիչ ուժն է եղել և հետևաբար թարգմանությունն էլ Ս. Գրքով սկսվեց: Ստույգ հայտնի է, որ թագմանչական առաջին փորձը Մեսրոպ Մաշտոցին է պատկանում՝ ասորական բնագրից, բայց Ղազար Փարպեցին Ս. Գրքի ամբողջական թարգմանությունը Ս. Սահակին է վերագրում: Փարպեցու հավաստմամբ, Մեսրոպ Մաշտոցի գլխավորությամբ մի պատվիրակություն է ներկայանում Սահակին խնդրելու, որ. «ինքն իրեն հոգևոր աշխատանքի նվիրի և Աստվածաշունչ Կտակարանները հունարենից թարգմանի հայերեն» (էջ 48): Սահակը հավանություն տվեց առաջարկին «և գիշեր ու ցերեկ անվեհեր ջանադրությամբ թարգմանեց բոլոր կտակարանները»: Եվ սրանից Օրմանյանը եզրակացնում է. «Ս. Գրքի առաջին կտորները, կամ փորձերը Մեսրոպը կատարեց ասորերենից, սակայն արդյունքը գոհացուցիչ չհամարվեց, և հունական թարգմանության գերազանցությունը հայտնի լինելով, Սահակը պարտավորվեց կամ առաջին թարգմանության մեջ հունականի հետ համապատասխան ուղղումներ անել, կամ իր ձեռքի տակ ունենալով ասորերեն բնագիրը հուներենի հետ համեմատական նոր թարգմանություն ստեղծել: Եվ այսպես ստեղծվեց Սուրբ Գրքի հայերեն ամբողջական թարգմանությունը Սահակի կողմից թարգմանված և նրա թե՛ կաթողիկոսական և թե՛ գիտական հեղինակությամբ հաստատված: (Ազգ. էջ 280):
Ապա ձեռնամուխ եղան ծիսական և կրոնական այլ գրքերի թարգմանությունների «Հունական և ասորական հայրերի բոլոր գրքերը հայերենի թարգմանվեցին Սահակի կյանքի, կամ նրա ապրած կյանքի մերձավոր տարիներին» (Ազգ. էջ 282):
Մեր կանոնագրքի մեջ Սահակին վերագրված կանոնների մի խումբ կա, որը վերաբերվում է եկեղեցականների պարտավորություններին և եկեղեցու հասույթի տնօրինությանը: Սրանից կարելի է ենթադրել, որ «կարգ ու կանոնի հանդեպ նախանձախնդիր հոգի ուներ Սահակը և ցանկանում էր, որ ամեն ինչ օրենքի ուժով կարգավորվի» (Ազգ. էջ 284):
Բոլոր պարագաներում՝ Սահակի ջանքերով և տնօրինությամբ ոչ միայն Արևելյան (Պարսկական) Հայաստանում, այլ նաև Արևմտյան (Բյուզանդական) Հայաստանում էլ տարածվեց հայոց լեզվի ուսուցումը և դպրությունը, արարողությունները հայոց լեզվով կատարելը ընդհանուր դարձավ, «երկիրը նոր հոգի և նոր պայծառություն ստացավ»: Այնպես որ սկզբնագիր պատմիչը Եսայի մարգարեի պատգամը ամբողջությամբ կիրառում է որպես Հայոց Աշխարհի համար ասված. «Սուրբ Սահակ Հայրապետի վտակներից, ինչպես ջրառատ գետից, որը ծովն է լցնում, Ամբողջ Հայոց երկիրը լցվեց տիրոջ գիտությամբ (Փրպ. 53):
Սահակի հաջողությունը նաև նրանում էր կայանում, որ իր օրոք Հայկական արքայական գահին էր նստած առաքինի և խաղաղարար, կրթասեր և իմաստուն Վռամշապուհ թագավորը, որն ավելի քան քառորդ դար զորավիգ եղավ իրեն և Ս. Մեսրոպին իրենց կրոնական և կրթական նախաձեռնությունների հարցում: Որը սակայն դժբախտ եղավ քանզի իր որդին՝ Արտաշեսը, անառակ և անպատասխանատու մեկը լինելով՝ պատճառ եղավ, որ հայ նախարարները Պարսից Թագավորից նրա (Արտաշեսի) գահընկեցությունը խնդրեն: Նախարարները ստիպեցին, և մինչև իսկ ճնշումներ գործեցին Սահակի վրա, որպեսզի իրենց միանա: Սահակը, արիասիրտ և հեռատես ծերունի Հայրապետը, ընդիմացավ նրանց առաջարկին ասելով. «Չեմ կարող փոխել իմ հիվանդ ոչխարին ուրիշի առողջ գազանի հետ (մանավանդ, որ նրա առողջությունը մեզ վնաս է)»: Այս խոսքի վրա նախարարները, իբրև հունասեր քաղաքականության հետևողներ, ամբաստանեցին կաթողիկոսին: Թե՛ կաթողիկոսը և թե՛ թագավորը Տիզբոն կանչվեցին և թագավորը գահընկեց եղավ ու բանտարկվեց: Այս կերպով, 428 թ.-ին, վերջանում է հայոց Արշակունյաց թագավորությունը: Իսկ Սուրբ Սահակը պաշտոնանկ է արվում և իբրև աքսորական, շուրջ 4 տարի մնում է Տիզբոնում: Իր տեղը Բրքիշո կոչված մի ասորի եպիսկոպոս ընտրվեց, որը շատ շուտով իր շահամոլ և անժուժկալ ընթացքով բոլորի համար զզվելի դարձավ, նույնիսկ իր կողմնակիցների: Հայ նախարարների մի մասը ուրիշ հայրապետ խնդրեցին Տիզբոնից, մի մասը Ս. Սահակին: Պարսից թագավորը երկու կողմերի խնդրանք էլ բավարարեց՝ Շմուել Ասորիին նշանակեց իբրև պաշտոնական կաթողիկոս՝ քաղաքական և նյութական գործերի համար, իսկ Սահակին արտոնություն տվեց Հայաստան վերադառնալ և լոկ կրոնական գործերով զբաղվել: Այսպիսով օտար և այլակրոն թագավորի տնօրինությամբ և անմիաբան նախարարների խնդրանքով Հայ Կաթողիկոսությունը երկփեղկվեց: Իր ժամանակի ժողովուրդը և պատմությունը, ինչպես աքսորի ժամանակ, երբ Մեսրոպը իր անպաշտոն բայց իրական տեղակալն էր, այդպես էլ այդ ժամանակ Սահակին որպես օրինական կաթողիկոս էին ընդունում: Իսկ մյուսները որպես հակաթոռ ճանաչվեցին, որոնք եկեղեցին նսեմացնելուց և կողոպտելուց զատ ոչինչ չարեցին:
Պարսից թագավորը Տիզբոնից մեկնելուց առաջ Ս. Սահակին կրկին զգուշացրեց հավատարիմ մնալ պարսիկներին և չհակվել հունական կողմին: 84-ամյա արի ծերունին մի ատենաբանությամբ բացատրեց մինչ այդ Պարսկաստանի հանդեպ ունեցած անկեղծ հավատարմությունը և ծառայությունը, ինչը խորը և դրական ազդեցություն թողեց ներկաների և թագավորի վրա, որը հրամայեց «նրան իբրև ճարտասան, քաջասիրտ և համարձակախոս այրի՝ բազում արծաթ նվիրեն»: Սահակը մերժեց հարստությունը և փոխարենը շնորհներ խնդրեց հայոց նախարարների և իր հայրենիքի համար. ինչն էլ տրվեց նրան:
Վերադարձին՝ 432թ.-ն, հաստատվեց Բագրևանդում, որտեղ Ս. Լուսավորչի կողմից կառուցված նշանավոր տաճարը կար, և որտեղ «երկնքից լույս էր իջել, երբ Ս.Գրիգորը մկրտել էր Տրդատին»: Ս. Մեսրոպն էլ հաստատվում է Վաղարշապատում՝ Շմուելի մոտ, իբրև հոգևոր գործերում Ս. Սահակի պաշտոնական տեղակալը (Ազ 310 էջ):
Ինչքանով էլ Շմուելը եկեղեցին ու թեմերը թալանելով բոլորի համար զզվելի էր դարձել, սակայն ավելի վատից վախենալով ոչ մեկը չեր համարձակվում նոր դիմումով դիմել Տիզբոնին: Ընդհակառակը՝ եպիսկոպոսները, նախարարները և հայ ժողովուրդը իրենց մխիթարությունը Սահակի անձի մեջ էին գտնում «որը ոչ միայն Բագրևանդից հսկում էր և իր աշակերտներով անհրաժեշտ հոգածությունն էր անում, այլև ծերացած տարիքի ներելու չափ շրջում էր տարբեր կողմերում և մխիթարում էր ժողովրդին» (Ազգ. 310):
431 թ.-ին, ընդդեմ «մարդադավան» Նեստորի Եփեսոսում գումարվեց երրորդ տիեզերական ժողովը, որտեղ նզովվեց Նեստորի տեսությունները և ինքը Նեստորը և ժողովականների կողմից որդեգրվեց Ալեքսանդրիայի Կյուրեղ Հայրապետի «Մի Բնություն Բանին Մարմնացելո» (Աստծո Բանի Մարմնացյալ մեկ Բնություն) բանաձևը և որոշ կանոններ էլ սահմանվեցին: Ժողովի որոշումները Բյուզանդիայում բարձրագույն ուսում ստացող հայ աշակերտները Հայաստան բերեցին և հանձնեցին Սահակ Հայրապետին, որը հանուն Հայ եկեղեցու նույնությամբ ընդունեց: Մինչ այժմ Հայ եկեղեցին մնում է ամուր կանգնած այս ժողովում որդեգրած «Մի Բնություն» բանաձևի վրա: Հայ աշակերտները իրենց հետ նաև բերեցին Ս. Գրքի հունարեն ընտիր մի օրինակ, որի համեմատությամբ կատարեցին վերջին սրբագրությունները Հայ Աստվածաշնչի թարգմանության վրա:
Նրա կյանքի վերջին տարիներն այսպես են նկարագրված Ղազար Փարպեցի պատմիչի կողմից. «Առաքինի Հայրապետը, հրաժարվելով աշխարհածուփ զբաղմունքներից, իրեն բոլորովին նվիրել էր աղոթքներին և ուսուչությանը: Քանի որ շատ եպիսկոպոսներ և պատվական քահանաներ չէին ցանկանում հեռանալ սուրբ հայրապետի ուսուցումների մշտաբուխ աղբյուրներից, թե քաղաքում և թե նրա հանգստի վայրերում մշտապես հետևում էին նրան: Եվ շատ տարիներ ապրելուց և խորին ծերության հասնելուց հետո, Պարսից թագավոր Վռամի որդի Հազկերտի թագավորության երկրորդ տարվա սկզբին, Նավասարդի 30-ին, ճիշտ իր ծննդյան օրը խաղաղ և հանգիստ պայմաններում վախճանվեց Բագրևանդ գավառի Բլուր գյուղում» (Ղ. Փարպեցի էջ 113):
Նախքան հոգին ավանդելը «Ձեռքերը բարձրացրեց, օրհնեց ներկաներին և պատվիրեց նրանց պահել Ս. Գրիգորի ամբողջ Հայոց Աշխարհին ավանդած և ուսուցանած պատվիրանները՝ ծառայել և պաշտել միակ և ճշմարիտ Աստծուն՝ մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսին»:
Իսկ Օրմանյանը իր «Ազգապատում» մեծածավալ երկի մեջ Ս. Սահակին նվիրված ընդարձակ գլխի մեջ հետևյալ բառերով է խտացնում Սուրբի կյանքը և նկարագիրը.
«Սահակի համար ինչքան էլ, որ ներբողներ գրվեն, միշտ իր արժանիքից քիչ կլինեն, մենք էլ միայն եղելություններին հետամուտ լինել և խորհրդածություններ ու գնահատականներ տալ չենք ցանկանում: Մի քանի խոսք ասեցինք նրա գրական արդյունքի մասին, բայց Սահակը գրական կյանքին հավասար ունեցել է սրբության, հայրապետության, քաղաքագիտության և ժողովրդասիրության առավելությամբ ապրած կյանք, որն իր արդյունաբերությամբ անհաղթահարելի է: Իր ազգասիրական զգացումները, երկրին չվնասելու համար ինքն իրեն վնասելը, թագավորության շարունակության համար անխոնջ և արի ջանքերը ինչքան էլ որ իրենց պտուղները չունեցան, բայց Սահակի համար խոստովանական (չարչարանքի) մի պսակ կազմեցին: Ազգի դժբախտությունները և իր ազգի զավակների ձեռքով պատրաստված տագնապները տեսնելով՝ էլ ավելի վշտացավ ու ծանր հոգևոր ցավեր կրեց նա: Իր համար մեծ ցավ էր նաև այն, որ իրենից հետո իր ազգատոհմի համար արու զավակ չկարողացավ թողնել: Իր մահվան ժամանակ արդեն մահացել էր իր փեսան՝ Համազասպ Մամիկոնյան սպարապետը, թվում է, թե Սահականուշն էլ էր մահացած, որից էլ իր անմիջական ժառանգներն էլ համարվում էին իր թոռները՝ Վարդան, Հմայակ և Համազասպ Մամիկոնյան եղբայրները, որոնց թողել է «իր գյուղերի և ագարակների ստացվածքները և այն ամենը, ինչ որ ուներ, հորից որդի ժառանգելու իրավունքով» (Փարպեցի էջ 114): Սրա համաձայն ամբողջությամբ դադարում է Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ուղղիղ շառավիղը և իգական կողմից խառնվում է Մամիկոնյաններին»:
438 թ-ին, 90 տարեկան հասակում, Բլուր կոչված գյուղում, ուր տեղափոխվել էր արշավող պարսիկների ոտնձգություններից զերծ մնալու համար, վախճանվեց Ս. Սահակը: Մարմինը տարան և ամփոփեցին Աշտիշատ գյուղում, որն իր կալվածքը և սիրելի վայրն էր: Նրա գերեզմանի վրա հետագայում մեծապայծառ եկեղեցի կառուցվեց, որը ապա ավերակ դառնալուց հետո, Գրիգոր Լուսավորչից հետո մեր Եկեղեցու հաջորդ մեծագույն անձի գերեզմանը, մի անշուք և աննշմար մատուռի վերածվեց: Այսօր թե՛ մատուռի, թե՛ գերեզմանի և թե՛ գյուղի տեղը հայտնի չէ:
Ս. Սահակը ներառված է Կաթոլիկ հանրագիտարանի մեջ, ինչպես նաև Օքսֆորդի և Սրբերի բառարանների մեջ Իսահակ Մեծ անվան տակ, իսկ տոնը թե՛ մեր աղբյուրներում և թե՛ վերոնշյալ ձեռնարկներում նշված է սեպտեմբերի 9-ին առանձին, իսկ սեպտեմբերի 17-ին Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի հետ:
Ներկայումս Ս. Սահակի տոնը մեզանում տոնվում է երկու անգամ: Առաջինը և առանձինը տոնում ենք Մեծ Բարեկենդանին նախորդող կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը, իսկ երկրորդը՝ Ս. Մաշտոցի հետ Հոգեգալստյան 4-րդ կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը:
Շարակնոցում Ս. Սահակի համար հատուկ, ամբողջական կանոն ունենք՝ կարճ Մանկունք շարականով:
Մեսրոպ Մաշտոց Վարդապետ
Շատ է խոսվել Մեսրոպ Մաշտոցի մասին և մենք չենք ցանկանում նույնը կրկնել, կամ մեր ոճով վերաշարադրել: Տարբեր լինելու համար այստեղ թարգմանաբար ներկայացնում ենք Կաթոլիկ հանրագիտարանից, առանց ջատագովության և կարծես ավելի առարկայական նկարագրությունը: Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի մասին նկարագրությունը զետեղված է նաև Սրբոց և Օքսվորդի բառարաներում, բայց ավելի համառոտակի, իսկ Կաթոլիկական հանրագիտարանում նրան ամբողջական երկու սյունյակ է հատկացված:
Իր ծննդյան թվականի մասին հստակ և ճշգրիտ տվյալներ չկան, Օրմանյանը 353թ.-ն է նշում, Կաթոլիկ հանրագիտարանը՝ 361, իսկ վերոհիշյալ բառարանները՝ 345թ.-ը:
Կաթոլիկ հանրագիտարանի նկարագրությունը հետևյալն է.
«Հայոց պատմության մեջ մեծագույն դեմքերից մեկն է եղել նաև Մաշտոցը, ծնված 361թ.-ին Տարոնի Հացիկ գյուղում և վախճանված 441թ.-ին Վաղարշապատում: Մամիկոնյան նախարարությունից ոմն Վարդանի որդին էր: Կորյունը՝ իր աշակերտն ու կենսագիրը, մեզ պատմում է, որ Մեսրոպը ստացել է բարձրագույն և ընդհանուր կրթություն և հմուտ էր հունարեն, ասորերեն և պարսկերեն լեզուներում: Իր ունեցած բարձր կրթության և լեզուների իմացության համար Մեսրոպը Խոսրով Գ թագավորի դիվանատանը դպիրի պաշտոնի է նշանակվում: Այնտեղ իր պարտականությունն արքայական հրամանագրերն ու հրովարտակները հունարեն, ասորերեն և պարսկերեն տառերով գրելն էր, քանի որ այդ ժամանակները հայերեն այբուբեն գոյություն չուներ:
Սակայն Մեսրոպն ավելի կատարյալ կյանքի կոչում զգաց իր մեջ: Թողեց արքունիքը, Աստծուն ծառայելու համար եկեղեցական աստիճան ստացավ և մի քանի ընկերների հետ վանք մտավ: Այնտեղ, պատմում է Կորյունը, ինքն իրեն քաղցի և ծարավի, ցրտի և սովի մատնելով, ճգնողական մեծամեծ խստությունների ձեռնամուխ եղավ: Մազեղեն շապիկ հագնելով, գոհանում էր միայն խոտաճարակությամբ, մերկ գետնին էր քնում և շատ հաճախ գիշերներն անցկացնում էր աղոթելով և Ս. Գրքը ուսումնասիրելով: Որոշ ժամանակ այսպիսի կյանք վարեց, ինքն իրեն պատրաստելով այն մեծ գործին, որին, շուտով, նախախնամությունը պիտի կանչեր նրան: Արդարև, թե՛ եկեղեցին և թե՛ պետությունն իր ծառայության կարիքն ունեին:
Հայաստանը, որ երկար տարիներ որպես պատերազմի դաշտ էր ծառայել հռոմեացների և պարսիկների համար, 387թ.-ին բաժանվեց Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև և շուրջ չորս հինգերորդն անցավ վերջինիս: Արևմտյան մասի վրա իշխում էին հույն զորավարները, իսկ Պարսկական Հայաստանի վրա իշխում էր հայ թագավորը և հարկատու էր Պարսկաստանին: Բնականաբար Եկեղեցին էլ որոշ ազդեցություններ էր կրել քաղաքական այս բռնի փոփոխություններից, սակայն քաղաքական անկախության կորուստը և երկրի բաժանումը չէր կարող խորտակել նրա կառույցը, կամ նվաճել նրա ոգին: Հալածանքներն ավելի են կենդանացնում Եկեղեցին և մղում են ավելի գործունյա լինլ, նաև սերտորեն իրար են միացնում Եկեղեցին, ազնվականությունն ու ժողովուրդը:
Այս շրջանի գլխավոր դեպքերից են՝ այբուբենի գյուտը, ծիսական բարեկարգությունները, եկեղեցական և ազգային գրականության ստեղծումը և նվիրապետական փոխհարաբերությունների վերաճշտումը: Երեք անձնավորություններ կարկառուն կերպով կապված են այս հրաշալի դեպքերի հետ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Հայրապետը և Վռամշապուհ արքան, որը 394թ.-ին հաջորդել էր հորեղբորը՝ Խոսրով Գ-ին: Մեսրոպը, ինչպես ասացինք, քրիստոնեական քարոզչական կյանքին պատրաստվելու համար, որոշ շրջան վանական կյանք վարեց: Շամբիթ իշխանի աջակցությամբ Գողթն գավառում, Արաքսի մերձակայքում քարոզեց Ավետարանը և շատ հերետիկոսների և հեթանոսների դարձի բերեց: Քանի որ հայերը սեփական այբուբենը չունեին և գործածում էին հունական կամ պարսկական գրերը, որոնք էլ իրենց հերթին չէին բավականացնում հայերենի որոշ բարդ հնչյուններ ներկայացնելու համար, այդ իսկ պատճառով ժողովրդի ուսուցման և դաստիարակության գործում շատ մեծ դժվարությունների հանդիպեց նա: Սրանից բացի Ս. Գիրքը և պաշտամունքային գրականությունը մեծամասամբ ասորերեն լինելու պատճառով դժվար հասկանալի էին հավատացյալների համար: Սրանից բխում էր ժողովրդի համար Աստծո Խոսքի թարգմանիչների և մեկնիչների շարունակական պահանջը: Մեսրոպը, ցանկանալով այս խնդրին լուծում գտնել, որոշեց հորինել մի ազգային այբուբեն, իսկ Վռամշապուհ թագավորը և Սահակ Հայրապետը խոստացան ամեն ինչով օգնել նրան: Դժվար է ճշտել, թե այս նոր այբուբենի ստեղծման մեջ իրականում Մեսրոպը ինչ դեր ունեցավ: Ըստ իր հայազգի կենսագիրների նա այս հարցի շուրջ խորհրդակցեց Միջագետքից Դանիել անունով մի եպիսկոպոսի և Ռուֆինոս (Հռուփանոս) անվամբ մի Սամոսատեցի վանականի հետ: Նրանց և Սահակ Հայրապետի ու թագավորի օգնությամբ, հավանաբար, կարողացավ որոշ ձև տալ այբուբենին, այսինքն հարմարեցնել հունարեն այբուբենի կառուցվածքին: Ուրիշները, օրինակ՝ Լենորմանը, կարծում են թե հայոց այբուբենը զենդերենկ հիման վրա է հորինվել: Մեսրոպյան այբուբենը բաղկացած է 36 գրերից, իսկ երկու հնչյուններ («Օ» և «Ֆ») հետագայում՝ 12-րդ դարի հավելումներ են:
Այբուբենի գյուտով, 406թ.-ին հայկական գրականության սկիզբը դրվեց և այն հզոր ազդակ դարձավ ազգային ոգու կերտման համար: Սեն Մարտինը, իր մի պատմական երկի մեջ գրում է. «Սահակի և Մեսրոպի գործունեության արդյունքում հայերը մեկ անգամ և ընդմիշտ բաժանվեցին Արևելքի մյուս ժողովուրդներից, որպեսզի բոլորովին տարբեր ժողովուրդ դառնան, և քրիստոնեության մեջ զորանալով, զրադաշտների հետևորդների, կամ հեթանոսների գրերը գործածելը արգելվեց, կամ պիղծ համարվեց: Հայոց գրականության և լեզվի պահպանման համար Մեսրոպին ենք պարտական: Առանց նրա գործի, հայերը պիտի ձուլվեին կա՛մ պարսիկներին, կա՛մ ասորիներին և արևելքի մի շարք ազգերի նման պիտի անհետանային»:
Խիստ ցանկանալով, որ բոլորը օգտվեն իր գյուտից, և քաջալերված Հայրապետի և թագավորի աջակցությունից, Մեսրոպը երկրի բոլոր անկյուններում դպրոցներ հիմնեց, որտեղ երիտասարդները սկսեցին սովորել նոր այբուբենը: Նրա գործունեությունը չսահմանափակվեց միայն Արևելյան Հայաստանով: Նա Սահակ Հայրապետի նամակներով Կոստանդնուպոլիս է գնում, Թեոդորոս Փոքր կայսեր արտոնությունն է ձեռք բերում իր բաժին Հայաստանի մեջ քարոզելու և ուսուցանելու համար:
Մեսրոպն իր այբուբենը հարմարեցնելով Վրաստանի և Աղվանքի հնչյունաբանությանը, հաջողությամբ քարոզեց այդ տարածքներում: Որտեղ քարոզում էր ավետարանը, այնտեղ դպրոցներ էր հիմնում և ուսուցիչներ նշանակում, որպեսզի շարունակեին իր գործը: Ապա վերադառնում է Արևելյան Հայաստան՝ Հայրապետին իր գործունեության մասին հաշվետվություն տալու համար: Այսպիսով, Մեսրոպի առաջնային խնդիրն էր իր ժողորդին կրոնական գրականություն տալը: Նա, իր շուրջը բազում աշակերտներ ունենալով, նրանցից շատերին ուղղարկեց այդ թվականների ուսումնական կենտրոնները՝ Եդեսիա, Կոստանդնուպոլիս, Աթենք, Անտիոք, Ալեքսանդրիա և այլն, հունարեն սովորելու և իրենց հետ հույն գրականության գլուխգործոցները բերելու համար: Նրա աշակերտներից նշանավորներն են Հովհան Եկեղեցացին, Հովսեփ Պաղնացին, Եզնիկը, Կորյունը, Մովսես Խորենացին և Հովհան Մանդակունին:
Հայ գրականության առաջին հուշարձանը Ս. Գրքի ասորերեն բնագրից թագմանությունն էր, որը 411թ.-ին ձեռնարկեց Սահակ Հայրապետը: Սակայն այս գործն անկատար էր, քանզի դրանից ոչ շատ ուշ Հովհան Եկեղեցացին և Հովհան Պաղնացին Ս. Գրքի թարգմանության համար ուղարկվեցին Եդեսիա: Նրանք Կոստանդնուպոլիս գնալով, իրենց հետ բերեցին հույն բնագրին հարազատ բնագրեր: Ալեքսանդրիայից բերված այլ բնօրինակների օժանդակությամբ և ըստ հունարեն Յոթանասնիցի և Որոգինեսի Վեցիջյանի՝ Ս. Գիրքը կրկին թարգմանվեց: Այս թարգմանությունը, որ այժմ օգտագործվում է Հայ Առաքելական Եկեղեցում, իր վերջնական տեսքը ստացավ 434թ.-ին: Առաջին երեք Ժողովների որոշումները՝ Նիկիայի, Կ. Պոլսի, Եփեսոսի, և մինչ այդ Ասորերեն կատարվող Պատարագը թարգմանվեց հայերեն, վերջինս Ս. Բարսեղի հորինած Պատարագի համեմատությամբ վերանայվեց, բայց այնուամենայնիվ պահեց իր սեփական առանձնահատկությունները: Հույն հայրերից շատերը թարգմանվեցին հայերեն և նրանցից որոշների բնագրերի կորած լինելն այս թարգմանություններն անգնահատելի են դարձնում: Այդ երկերից են օրինակ՝ Եվսեբիոսի «Ժամանակագրություն» երկը, որից միայն պատառիկներ են պահպանվել հունարենով, այնինչ ամբողջովին պահպանվել է հայերեն տարբերակով: Մովսեսն, իր գրական գործունեության ընթացքում, չանտեսեց իր ժողովրդի հոգևոր կարիքները: Մշտապես վերստին այցելում էր այն գավառները, որտեղ երիտասարդ տարիներին Ավետարանն էր քարոզել, իսկ Սահակ Հայրապետի մահից հետո՝ 440 թ.-ին, ստանձնել էր Հայոց Հայրապետության հոգևոր բաժնի վերահսկողությունը: Նա իր բարեկամի և վարդապետի (Ս. Սահակ) մահից հետո ընդամենը վեց ամիս ապրեց, հայերը նրա անունը հիշատակում են Ս. Պատարագի ժամանակ և նրա հիշատակը տոնում են փետրվարի 19-ին» (Կաթոլիկ Հանրագիտարան հատոր 10, էջ 24):
Մի քանի փոքրիկ հատված ենք մեջ բերում իր կենսագիր Կորյունի գրքից.
«Մաշտոցն աշխարհիկ օրենքներին քաջատեղյակ և հմուտ էր: Իր զորավարների կողմից սիրված էր զինվորական գործի մեջ: Միևնույն ժամանակ Աստվածաշնչի փութաջան և ուշադիր սերտող էր, այս իսկ պատճառով կարճ ժամանակում լուսավորվելով և Աստծո պատվիրաններին հնազանդվելով, սիրով և պատրաստակամությամբ ծառայում էր իր իշխաններին:
Սակայն որոշ ժամանակ անց, հետևելով ամեն ինչ թողնելու և Քրիստոսին հետևելու պատվիրանին, ամբողջովին նվիրվում է մարդասեր Աստծո ծառայությանը: Հետևաբար հրաժարվում է աշխարհին հատուկ իշխանական նշաններից և միայն պանծալի խաչի նշանով զարդարվելով, հետևում է բոլորին կյանք տվող Խաչյալին: Եվ անսալով ավետարանական հրամաններին, իսկույն խառնվում է Քրիստոսի խաչակիր գնդին և միայնակյացների հատուկ կարգ է ընդունում…: Եվ այսպես վերահաս բոլոր փորձություններին կամավորաբար քաջությամբ տոկալով պայծառանում էր, աստվածահաճ և աստվածածանոթ էր դառնում Նրան»:
Մաշտոցի գործունեության երկու փոքրիկ օրինակ:
Սյունյաց նահանգում «վայրենաբարո և գազանացած վայրերից վարդապետության ատաղձ լինելու համար մանուկներ ժողովեց և շատ ջանք թափեց նրանց կրթելու համար, դայակի նման սնունդ և խրատ էր տալիս նրանց, մինչև որ նրանցից մեկին՝ Անանիային, Սյունյաց եկեղեցու եպիսկոպոս ձեռնադրեց, որը սրբակյաց և երևելի մի մարդ էր և նա էլ իր հերթին հոգ էր տանում եկեղեցու ժառանգ հոգևորականներ պատրաստելու համար: Նա Սյունյաց երկիրը լցրեց վանականներով»:
«Եվ այսպես թե՛ Հայոց, թե՛ Վրաց և թե՛ Աղվանք աշխարհներում, իր ամբողջ կյանքում, ամառ թե ձմեռ, գիշեր թե ցերեկ, իր իսկ ավետարանական ողջամիտ, անվեհեր և քրտնաջան ընթացքով թագավորների, իշխանների և բոլոր հեթանոսների առջև (առանց հակառակության հանդիպելու) Ամենափրկչի՝ Հիսուսի անունն անվեհեր կրեց իր անձի մեջ: Եվ բոլորին Քրիստոսով հագուստավորեց և հոգևոր շնորհներով զարդարեց, և բռնակալների կողմից շատ բանտարկյալների, կալանավորների և նեղության մեջ գտնվողների Քրիստոսի ահավոր զորությամբ ազատագրեց: Բազում անիրավացիորեն կնքված մուրհակներ պատռեց և շատ սգավորների և անգետների, մեր Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի և Աստծո փառքի հայտնության հավատարիմ, մխիթարական խոսքերով հույսի ակնկալություն ներշնչեց: Եվ բոլորին, ամբողջապես, աստվածապաշտության պահանջած կանոնի համաձայն փոխակերպեց»:
Կորյունը Ս. Մեսրոպին է վերագրում ներքոհիշյալ գրական գործունեությունը.
«Երանելի Մաշտոցը, շնորհով լցվելով, ներշնչվելով մարգարեական գրքերից, ավետարանական հավատքի ճշմարիտ սնունդով լցված, դյուրին և հասկանալի ոճով սկսեց բազմաթիվ ճառեր գրել և գրի առնել, որոնցում շատ օրինակներ և ճշմարտություններ վերցված էին հենց այս աշխարհի օրինակներից և մանավանդ գալիքի հույսի հետ էին առնչվում, որպեսզի մինչև իսկ տխմարների համար էլ հեշտությամբ հասկանալի և ընդունելի լինեն, և կոչված էր մարմնական գործերով զբաղվողներին սթափեցնելու, արթնացնելու և քաջալերելու, ավանդված ավետիսի խոստումը հաստատուն հիմքերի վրա դնելու համար»:
Ապաշխարության շարականները, որոնք մեր շարակնոցում ամենապարզերը և ամենագրավիչներն են իրենց գրությամբ և եղանակով, Ս. Մաշտոցին են վերագրվում:
Արժե որ Ս. Մեսրոպի Վարքը եզրափակենք Մ. Խորենացու հետևյալ սեղմ տողերով.
«Նա գերազանցեց իր ժամանակների բոլոր առաքինի մարդկանց, քանի որ ամբարտավանությունը և մարդահաճությունը երբեք չկարողացան նրա վարքի մեջ տեղ գտնել, այլ սրանց հակառակ, նա միշտ բարեխորհուդ, հեզ, բարի կամեցող մարդ եղավ, Երկնայինների սովորություններով էր զարդարել ինքն իրեն և այդպես էլ վարվում էր բոլորի հետ: Նա տեսքով հրեշտականման էր, մտքով՝ պարզ, խոսքով՝ պայծառ, գործով՝ ժուժկալ, մարմնով՝ արտաքնափայլ (արտաքինից փայլ, վեհություն ունեցող), խորհուրդներով՝ մեծ, հավատքով՝ ուղիղ, հույսով՝ համբերող, սիրով՝ անկեղծ, ուսուցանելու մեջ՝ անձանձրույթ»:
Աստված, հատկապես իր աշակերտներին, Հայաստանյայց Եկեղեցու բոլոր վարդապետներին, արժանացնի այսպիսի հոյակապ և գեղեցիկ նկարագրի գծեր ունենալուն: Լիակատար Վարք սրբոցը հետևյալ կերպ է ներկայացնում Սրբի կյանքի վերջին վայրկյանները.
«Երբ Աստծո մարդը՝ Սուրբ Մեսրոպը, զգաց, որ հասել է իր կանչվելու ժամը և բաժանվելու է յուրայիններից և խառնվելու է Քրիստոսի գնդին, իր ցավերից թեթևանալով և ազատվելով, ելավ, նստեց իր շուրջը հավաքվածների մեջ, պարզեց իր հանապազատարած ձեռքերը դեպի երկինք, Տիրոջից նրանց համար օգնություն խնդրելով՝ Աստծո հոգատարությանը հանձնեց բոլոր մնացողներին: Մինչ նրա ձեռքերը երկինք էին պարզված, մի սքանչելի լուսավոր և խաչանման տեսիլք երևաց նրա խցի վրա: Եվ այս այնքան պարզ և հայտնապես էր, որ ամեն մարդ ճշմարտապես տեսավ և կարիք չուներ ընկերոջից լսելով տեղեկանալ սրա մասին, և խուռներամ բազմությամբ բոլորը գնում էին նրանց մոտ: Նույն տեղում, սուրբն իր վերջին ողջույնը հավատացյալներին տալով, և՛ սերը, և միաբանությունը որպես անփոփոխ կտակ ավանդեց նրանց, իր խոսքի վերջավորությունը օրհնությամբ զարդարեց և օրհնելով իր մոտ եղողներին և հեռավորներին, այդպես հաճելի աղոթք մատուցելով Քրիստոսին, նույն պահին իր հոգին հանձնեց Փրկչի ձեռքը»:
Ս. Մեսրոպը վախճանվեց շուրջ 80-85 տարեկան հասակում, ըստ Օրմանյանի 439թ.-ին, ըստ բառարանների 440թ.-ին, ըստ Լիակատար վարք սրբոցի 441թ.-ին: Նրան թաղեցին Օշական գյուղում, որտեղ մինչ այսօր կա և մնում է նրա սուրբ գերեզմանը և գերեզմանի վրա կառուցված փառավոր եկեղեցին: Մեսրոպն այն երանելիներից է, որի գերեզմանը միշտ անշարժ է մնացել և բոլոր ժամանակներում հարգանքի է արժանացել: Իսկ Ս. Լուսավորչի և նրա սերնդի, ինչպես նաև բոլոր թարգմանիչների գերեզմանները ժամանակի ընթացքում ավերվել են և գտնվելու վայրը մոռացվել է:
Մեր եկեղեցին Ս. Մեսրոպի տոնը երկու անգամ է տոնում՝ առաջինը Ս. Սահակի հետ Հոգեգալստյան չորրորդ կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը, մյուսը Սուրբ Թարգմանիչների հետ՝ հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ օրը:
Մեր շարականներում թարգմանիչներին նվիրված ամբողջական կանոն ունենք և այս կանոնի օրհնության երեք պատկերները հոգնակի թվով են և կարող են վերաբերել բոլոր թարգմանիչներին և միայն երկրորդ պատկերի երկրորդ տունը հատուկ նրան է նվիրված և իր անունն էլ հիշատակվում է, իսկ վերջին տան «Որ երկու սուրբ լուսավորիչներով» տունը մեզ հուշում է, որ ամբողջ օրհնությունը հորինվել է ի պատիվ Ս. Սահակի և Ս. Մաշտոցի: Իսկ «Հարցը» իր սարոքով եզակի է և անընդհատ շեշտելով «երանելի Վարդապետ» և «Սուրբ վարդապետ» մտքերը, իր ենթատեքստում նորից Ս. Մեսրոպին է պատկերացնում: Հայտնապես նրան նվիրված կարող ենք համարել «մանկունք» շարականը:
«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997
Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը
