Սուրբ Աբգար նախավկայի և Քրիստոսին հավատացող մեր անդրանիկ թագավորի հիշատակության օր
Աբգար Թագավոր – Ն. Ք. 50
Մեր պատմահայր Մովսես Խորենացին Աբգարին որպես հայ թագավոր է ներկայացնում: Սրա վրա հիմնվելով՝ Սիմեոն Կաթողիկոսը մեր տոնացույցի վերանայման և առաջին տպագրության ժամանակ հետևյալ ձևով նշեց նրա հիշատակությունը. «Նախավկա և Քրիստոսին հավատացող մեր առաջին թագավոր սուրբ Աբգարի», և մինչ այսօր այս անվան ներքո է տոնվում նա մեր եկեղեցում: Բայց ներկայումս առհասարակ այնպես է ընդունված, որ Աբգարը Օսրո կոչված մի երկրամասի թագավորն էր, որի մայրաքաղաքը Եդեսան է, որը մեր մեջ առավել հայտնի է որպես Եդեսիա, որն այսօր Ուրֆա, կամ Ուրհա է կոչվում: Աբգար Հայոց թագավոր համարելու պատճառն այն է, որ իր թագավորությունում, հատկապես Եդեսիայում, այնքան հայ կար, որքան ասորի: Այս շրջանում հայերը այնքան շատ էին, որ Տիգրիս և Եփրատ գետերի մեջ ընկնող այս երկրամասը պատմության մեջ հայտնի է որպես «Հայոց Միջագետք»: Տիգրան Մեծը այս երկրամասը Հայաստանին է կցել և իր նոր մայրաքաղաքը՝ Տիգրանակերտը, կառուցել էր այս երկրամասի մեջ:
Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Աբգարի պատմությունը հետևյալն էր:
Աբգար թագավորն ինչ-որ մաշկային անբուժելի հիվանդությամբ էր տառապում: Երբ քաղաքական ինչ-ինչ հարցեր կարգավորելու համար պատգամաբերներ էր ուղարկել Հռոմ, նրանք Պաղեստինի ճանապարհով էին վերադարձել: Այս մարդիկ Երուսաղեմում ունկնդիր և ականատես էին դարձել Հիսուսի հրաշագործություններին և իրենց տեսածն ու լսածը թագավորին էին պատմել: Աբգարն, ասածներին հավատալով, այն համոզումը ունեցավ, որ Հիսուսը մի գերբնական էակ էր, մինչև իսկ երկրի վրա Աստծո հայտնությունն էր, և հետևաբար միայն Նա կարող էր բուժել իր հիվանդությունը: Ուստի մի նամակ գրեց Հիսուսին հետևյալ նախաբանով.
«Աշխարհի իշխան Արշամի (որդի) Աբգարից Հիսուս Փրկչին և Բարերարին, որը Երուսաղեմացիների աշխարհում հայտնվեց, ողջույն»:
Այս նամակի մեջ Աբգարը հայտնում է, որ լսել է Նրա և Նրա գործած բժշկությունների մասին և այն եզրակացությանն է հանգել, որ այսպիսի հրաշագործություններ կատարողը հենց Ինքը Աստվածն է, կամ Աստծո Որդին: Ուստի խնդրում է, որ մի քիչ նեղություն հանձն առնի իր երկիրը գալու և իրեն բժշկելու: Հայտնում է, որ նաև իմացել է, որ հրեաները նեղում են Նրան, ուստի հրավիրում է Հիսուսին իր փոքրիկ, բայց գեղեցիկ քաղաքը՝ Եդեսիա գալու, որը երկուսի համար ավելի քան բավական է:
Աբգարի թղթատարը Հիսուսին Երուսաղեմում գտնելով՝ հանձնում է նամակը: Հիսուսն էլ, ըստ Խորենացու, հետևյալ կերպ, գրավոր պատասխանում է Աբգարի նամակին:
«Երանի նրան, ով առանց տեսնելու կհավատա Ինձ, որովհետև Իմ մասին գրած է, որ Ինձ տեսնողները չպիտի հավատան Ինձ, բայց նրանք ովքեր չեն տեսել Ինձ պիտի հավատան և հավիտյան պիտի ապրեն»:
Ապա նամակի հաջորդ մասերում Հիսուսը հաստատում է, որ Ինքը չի կարող գալ, բայց Իր Համբարձումից հետո Իր աշակերտներից մեկին կուղարկի, որը նրան կբուժի իր հիվանդութունից:
Խորենացին շարունակում է. «Այս նամակը Աբգարին հանձնեց Անան պատգամաբերը, որը նամակի հետ մեկտեղ բերել էր Փրկչի պատկերը, որը, ասում է պատմիչը, մինչ այսօր եդեսացիների երկրում է»: Այս պատկերը մեր պատմության մեջ հայտնի է «դաստառակ» անունով:
Արդարև, ըստ նամակում տրված խոստման, Քրիստոսի Համբարձումից հետո Եդեսիա է գալիս Թադեոս առաքյալը, որը իջևանում է Տուբիա կոչված մի հրեա իշխանի տանը, որտեղից էլ հրավիրվում է Աբգարի մոտ, որն էլ որպես Քրիստոսի պատգամաբեր ընդունում է նրան հարգանքով: Թադեոսը նրան ասում է. «Եթե հավատում ես Հիսուս Քրիստոսին՝ Աստծո Որդուն, կբժշկվես: Աբգարը պատասխանում է, որ ինքը արդեն հավատացել է Նրան և Նրա Հորը: Այս ասելուց հետո Թադեոսը ձեռքը դրեց նրա վրա և բժշկեց ինչպես նրան, այդպես էլ քաղաքում եղած բոլոր հիվանդներին:
Ապա Թադեոսը ազատորեն քարոզեց Ավետարանը, թե՛ թագավորին և թե՛ քաղաքի մյուս բնակիչներին: Բոլորն էլ, թե՛ Աբգար թագավորը, թե՛ քաղաքի բնակիչները հավատքի եկան և մկրտվեցին: Կուռքերի տաճարների դռները փակեցին: Եվ այսպես, առանց դժվարության կամ բռնության, հավատացյալների թիվն ամեն օր բազմապատկվում էր:
Դարձի բերված և մկրտվածների մեջ կար խույր պատրաստող Ադդե անունով մի մարդ, որի քիչ թե շատ զարգացած լինելու և հավատքի մեջ էլ եռանդ ցուցաբերելու համար Թադեոս Առաքյալը նրան երեց, կամ եպիսկոպոս ձեռնադրեց Եդեսիայի համար և ինքը քաղաքից հեռացավ, որպեսզի իր քարոզչությունը շարունակի բուն Հայաստանի վրա իշխող Սանատրուկ թագավորի պալատում և ժողովրդի մեջ:
Ապա Աբգարը նամակներ է գրում Հռոմի Տիբերիոս կայսրին, որի իշխանության տակ էր նաև ինքը, ասելու, որ Քրիստոսի կատարած գործերը հաստատում են, որ Նա Աստված է, ուստի անհրաժեշտ է, որ Նրա Անունը և Ավետարանը քարոզվի իր իշխանության մեջ բոլոր կողմերում՝ Նրա աշակերտների միջոցով, որոնց ձեռքով էլ են մեծ հրաշքներ կատարվում, ինչպես արդարև նաև պատահեց իր հետ: Ուստի նախ խնդրում է, որպեսզի պատժի Նրան խաչած հրեա ժողովրդին, և ապա արտոնի և տնօրինի, որ ամեն տեղ Քրիստոսին, որպես ճշմարիտ Աստծու պաշտեն:
Տիբերիոսը դրական է պատասխանում, ասելով, թե ինքն էլ է Քրիստոսի մասին լսել Պաղեստինի կառավարիչ Պիղատոսից, որը նույն համոզումը ունի Քրիստոսի վերաբերյալ: Բայց հռոմեացիների օրենքով որևէ մեկի աստվածացումը կատարվում է ծերակույտի որոշումով: Այսուհանդերձ, շարունակում է Տիբերիոս կայսրը, ինքը արտոնել է, որ ցանկացողը հավատա և հետևի Հիսուսի հաստատած կրոնին և ոչ ոք չի կարող արգելել, կամ նեղել այդ հավատացյալներին: Իսկ հրեաներին պատժելու հարցը ինքը հաշվի է առնում և կանդրադառնա դրան ընթացող իսպանական պատերազմի ավարտից հետո:
Աբգարն այս նամակին ի պատասխան գրեց, որ կայսրը Պիղատոսին պաշտոնանկ անի, քանի որ նա զիջեց հրեաներին և հրամայելով, որ Հիսուսին խաչը հանեն, կատարեց նրանց պահանջը: Նամակներ գրեց նաև «Ներսեհին՝ Ասորեստանի և Բաբելոնի մանուկ արքային» և «Արտաշեսին՝ Պարսից արքային»: Երկուսին էլ վկայեց Հիսուս Քրիստոսի մասին որպես Աստծո որդու, արքաներին երաշխավորեց Սիմոն, կամ Շմավոն նախանձահույզ կոչված Առաքյալին, որն այդ կողմերում էր քարոզում, ավելացնելով, որ նա կբուժի իրենց հիվանդներին և հավիտենական կյանքի ճանապարհ ցույց կտա: Այս նամակների պատասխանը չստանալով, 38 տարի թագավորելով, մահացավ Աբգարը՝ 50-ական թթ-ին:
Մովսես Խորենացի պատմիչի ավանդածը հիմնված է ասորական աղբյուրների վրա, որոնցից մեկը «Ադդեի Վարդապետություն» կոչված գրությունն է, մյուսը «Եդեսիայի Դիվանի գրիչ Լաբուբնյայի Աբգարին ուղված Թուղթ»ն է, ասորերենից հայերեն թարգմանված «սուրբ թարգմանիչների ձեռքով» (Վենետիկ 1868): Այս նույն աղբյուրներից օգտվելով, նույն ինքը՝ Եվսեբիոս (Կեսարացի 260-340) հայտնի եկեղեցական պատմիչը, Արևմտյան աշխարհի սեփականությունը դարձրեց այս պատմությունը:
Աբգարն ամբողջությամբ ներկայացված է Կաթոլիկ հանրագիտարանում «Աբգարի զրույց» անվան տակ, բայց ոչ իբրև սուրբ: Հույն և լատին եկեղեցիներում որևէ ժամանակ տոնված լինելը չգտանք: Չի հիշատակվում նաև Փեշտիմալճյանի Հայսմավուրքի մեջ: Ընդարձակ կերպով հիշատակվում է նաև Մարզվանցու և Լիակատար հայսմավուրքներում, դեկտեմբերի 31-ին: Հայ Եկեղեցին նրա հիշատակի տոնը նախապես կատարում էր Ադդեի հետ միասին՝ Հիսնակի չորրորդ կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը: Ինչպես վերը նշեցինք Սիմեոն Կաթողիկոսն էր, որ տնօրինեց նրա հիշատակը, նույն այդ հինգշաբթիին հաջորդող շաբաթ օրը առանձին տոնել: Սակայն տարվա գրի հետ կապված փոփոխվում է օրը և կարող է տոնվել Հիսնակիի Բ և Դ կիրակիներին հաջորդող երեքշաբթի օրը: Մեր ամենափոփոխական տոներից մեկն է:
«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997
Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը
