Սուրբ Սարգիս զորավարի, նրա որդի՝ Մարտիրոսի և տասնչորս զինվորների հիշատակության օր
Ս. Սարգիսը ազգությամբ հայ չէ և ոչ էլ նահատակվել է Հայաստանում: Մյուս եկեղեցիները չեն հիշատակում սրբի տոնը և մինչև իսկ, եթե հին ժամանակները հիշատակել են, այսօր գրեթե մոռացության են մատնել: Մյուս կողմից, նկատի ունենալով, որ մեր մոտ ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող սուրբերից մեկն է, այդ իսկ պատճառով մենք նրան կդասենք հայազգի սրբերի շարքում:
[Հույները Ս. Սարգսի տոնը կանխող՝ Առաջավորաց պահքին համապատասխան որևէ պահք չունեն, ուստի իրենց վրայից հայերից պակաս որևէ բան ունենալու «նվաստությունը» թոթափելու համար անարգական պատմություններ են հորինել այս պահքի և Ս. Սարգսի մասին: Սրա մասին է ակնարկում մեր Շնորհալի Հայրապետը իր «Գիրք Հավատի Խոստովանության» ընդարձակ գրության մեջ ( Ընդհանրական էջ 105-106) որտեղ, ներկայացնելով և պաշտպանելով հայ եկեղեցու դավանանքը և սովորությունները, որոնց կարգին նաև Առաջավորաց պահքը, ասում է, «որը դուք տգիտաբար հայհոյում եք» և նախ համառորեն բացատրում է Առաջավորաց պահքը և ապա համառոտակի ներկայացնում է Ս. Սարգսի վարքը]:
[Ներսես Շնորհալին իր «Գիրք Հավատի Խոստովանության» երկասիրության մեջ ներկայացնելով Ս. Սարգսի վարքը ասում է] «Սարգիսը, որի տոնը մենք տոնում ենք, Կապադովկիացի բարեպաշտ իշխան էր Կոստանդիանոս Մեծի և նրա որդու կայսրության օրոք, որին հաջորդեց ամբարիշտ Հուլիանոսը: Սարգիսը, այս վերջինից հալածվելով, անցավ Պարսկաստան՝ Շապուհ թագավորի մոտ: Այնտեղ բազում զինվորներ քրիստոնյա դարձնելու համար նույն Շապուհ թագավորի ձեռքով մարտիրոսվում է իր որդու հետ միասին: Եվ քանի որ նա նահատակվեց հունվարի 30-ին՝ մենք էլ նրա հիշատակը որոշեցինք տոնել այն շաբաթ օրը, որը հաջորդում է Առաջավորաց պահքին»:
Հայսմավուրքները շատ ավելի ընդարձակ են ներկայացնում սրբի վարքը, հատկապես «Լիակատարը», որը տաս էջ է նվիրել սրբին: Ըստ հայսմավուրքների հավելվածական տվյալների Ս. Սարգիսը ազգությամբ հռոմեացի էր և Կոստանդիանոս Մեծի կողմից իշխան և ստրատելատ էր կարգվել Հայաստանին կից գտնվող Կապադովկիա աշխարհի վրա, որի մայրաքաղաքը այսօրվա Կեսարիան էր: Օգտվելով Կոստանդիանոսի քրիստոնեասեր քաղաքականությունից, քանդում է մեհյանները, կառուցում եկեղեցիներ, մեծացնում է քահանաների թիվը և իր ունեցվածքը սիրահոժար կերպով բաշխում աղքատներին և կարոտյալներին: Երբ թագավորեց Հուլիանոս Ուրացող կայսրը, 360-363 թթ.-ին, աստվածային հայտնությամբ Ս. Սարգսին թելադրվեց հեռանալ հռոմեական կայսրությունից: Նա իր Մարտիրոս որդու հետ միասին նախ ապաստանում է Հայաստանում: Սակայն Հայոց թագավորը, վախենալով Հուլիանոսից, նրան խորհուրդ է տալիս անցնել Պարսկաստան և Շապուհի (310-379) մոտ անցնել ծառայության: Եվ արդարև քաջ զորավարի անուն հանեց նա:
Երբ թագավորը իմացավ, որ Սարգիսը իր բանակի զինվորներին քրիստոնյա է դարձնում, իր մոտ կանչեց նրան և հրամայեց կրակին զոհ մատուցել: Սարգիսը ընդիմացավ ասելով, որ ինքը հավատում է մեկ Աստծո, Ամենասուրբ Երրորդությանը, որ ստեղծել է երկինքը և երկիրը, իսկ կրակը կամ կուռքերը բնությամբ աստվածներ չեն և ինքը հողեղեն մարդ լինելով կարող է ավերել դրանք: Խոսքից գործի անցնելով ավերում է բագինը և մարում կրակը: Սրանից զայրացան մոգերը և ամբոխը հարձակվելով Ս. Սարգսի և նրա որդու վրա քարով, փայտով, ոտքով և բռունցքներով սկսում են ծեծել և տանջել նրանց: Այս խառնաշփոթի ժամանակ զոհվեց Մարտիրոսը, որ նախքան իր հայրը, կոխկրտվելով, ընդունեց մարտիրոսական պսակը:
Իսկ Սարգիսը, թագավորի հրամանով, ազատվեց և բանտ նետվեց այն հույսով, որ մի օր կհամաձայնվի և կրակապաշտ կդառնա: Եվ թագավորը շարունակում էր օգտվել նրա զինվորական կարողություններից: Բայց Սարգիս Զորավարը հաստատ մնաց իր հավատի մեջ, ուստի գլխատման վճիռ արձակվեց և երբ հասավ գլխատման վայրը այսպես աղոթեց. «Ով Տեր Քրիստոս, Աստված իմ, նրանք ովքեր կհիշեն իմ անունը իրենց նեղության ժամանակ և իմ նահատակության հիշատակը կկատարեն ուխտով և պատարագով, ինչ որ խնդրեն քեզնից, լսիր նրանց և շնորհիր նրանց խնդրանքները: Այդ պահին երկնքից մի ձայն լսվեց, որ ասում էր. «Պիտի տամ խնդրածդ և պիտի կատարեմ աղաչանքդ, իսկ դու արի վայելիր քո համար պատրաստված բարիքները»» (Մազվանցի հայսմավուրք էջ 347: Լիակատարի մեջ ավել ընդարձակ է սրբի աղոթքը, էջ 123 Բ սյունակ):
Ապա դահիճը կտրեց նրա գլուխը, և հանկարծակի լույս ծագեց նրա վրա, որը տեսնելով՝ նրա պարսիկ զորականներից 14 հոգի, որոնք հավատարմորեն ծառայում էին նրան, ավելի հաստատվեցին իրենց քրիստոեական հավատքի մեջ: Սրանք վերցրեցին նրա պատվական մարմինը և թաղելու համար մաքուր կտավներով պատեցին: Սա իմանալով՝ թագավորը հրամայեց նրանց էլ նահատակել: Երբ արքան մտադրվել էր ամբողջությամբ անարգել նահատակվածների մարմինները, լուր տարածվեց, որ թշնամին ներխուժել է նրա թագավորության սահմանները, նա մոռանալով սրբերի մարմինները գնաց պատերազմնելու: Այդ ժամանակ հավատացյալները երեկոյան գալով վերցրեցին բոլոր նահատակվածների մարմինները և պատվով թաղեցին Համինա կոչված քաղաքում:
Մեր Հայսմավուրքները նաև հետևյալ հավելվածական ծանոթագրությունները ունեն. «Սուրբ Սարգիսը նահատակվեց Մազնդարանում (Պարսկաստան), Դաղման կոչված քաղաքի մոտ: Հավատացյալները վերցրեցին նրա մարմինը և պատվով տարան Համինա քաղաքը: Եվ ապա Մեսրոպ Մեծ վարդապետը վերցրեց Ս. Սարգսի մարմինը տարավ Կարբի, պատվով թաղեց և այնտեղ հռչակավոր վանք կառուցեց: Նա նրա ատամներից մեկը վերցնելով տարավ Վրաստան «ի դաշտն Գագա և դրավ» մի փայտե խաչի մեջ և օծելով այն կանգնեցրեց Գագա բլրի գագաթին, որը մինչև օրս կոչվում է Գագայի Ս. Սարգիս և մեծ սքանչելիքներ և հրաշքներ է գործում գերյալների, բանտարկվածների և հիվանդների վրա: Այս դեպքերը հիշատակվում են նաև Շնորհալու հորինած Ս. Սարգսի շարակարում: Մինչև իսկ կրակապաշտ պարսիկներն էլ նրան կոչում էին «Անհաղթ վկա և բոլոր խնդրվածքների կատարող»:
Արևմուտքում Ս. Սարգսի տոնը տոնել են, որպես Կեսարացի սուրբ փետ. 24-ին: Հույները տոնել են հունվարի 20-ին: Մեր Հայսմավուրքները հիշատակում են հունվարի 31-ին: Իսկ այժմ տոնում ենք Առաջավորաց պահքի հաջորդ շաբաթ օրը: Այս պատճառով այդ պահքը հաճախ և սխալմամբ կոչվում է նաև Ս. Սարգսի պահք: Իսկ երբ Տեառնընդառաջը այդ շաբաթ օրն է հանդիպում, այդ ժամանակ Ս. Սարգսի տոնը միանում է Ատոմյանց տոնին և փոխադրվում է հաջորդ երկուշաբթի: Այս պատահում է «Ս» տարեգրին, ինչպես որ, արդարև, պատահեց 1981 թ-ին: Տարեգիրը «Ա-Դ» եղած ժամանակ տոնվում է Հովհ. Կարապետի տոնին հաջորդող երկութաբթի օրը, Առաջավորաց պահքից առաջ:
Շարականի մեջ Ս. Սարգիսը ունի լրիվ կանոն, որի օրհնության առաջին տունը այստեղ ենք դնում.
ՇԱՐԱԿԱՆ ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳՍԻ
Ամենասուրբ Երրորդության ընտրյալ և հավատարիմ ծառա,
Հաղթող սպառազինված և քաջ նահատակ,
Արագահաս Սուրբդ Սարգիս, շնորհների օթևան,
Մեր անձերի համար Քրիստոսին բարեխոսիր:
«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան 1997
Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյան
